Σύμφωνα με
τις έρευνες, η προσμονή, η εμπειρία και οι αναμνήσεις είναι τρεις
ψυχολογικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη στάση μας απέναντι στις
διακοπές. Συνηθέστερα το στάδιο της προσμονής, όσο και αν αυτό ακούγεται
περίεργο, είναι το καθοριστικότερο, αλλά και το πιο ευχάριστο από τα
υπόλοιπα δύο. Το πρόβλημα ξεκινά όταν οι ελπίδες υπερβαίνουν τις
δυνατότητες και όταν η πραγματικότητα υπολείπεται της φαντασίας:
Κουνούπια,
ανεπαρκή ξενοδοχεία, εγκαύματα από τον ήλιο, μέλη της οικογένειας με
διαφορετική αντίληψη για τις ιδανικές στιγμές χαλάρωσης, καβγάδες,
συνωστισμός, πενιχρά οικονομικά, καθώς και μια επίπλαστη κουλτούρα
περιπέτειας είναι δυνατόν να διαταράξουν και να διασκεδάσουν τις
επιθυμίες, οδηγώντας στη ματαίωση και την εξάντληση. Μερικές φορές οι
πιθανές αναποδιές αποτελούν τις καλύτερες αναμνήσεις και πηγή για
ατέλειωτες αφηγήσεις κατά την επιστροφή, αλλά το πρόβλημα είναι ότι αυτό
δε γίνεται αντιληπτό τη στιγμή που οι αντιξοότητες ταλανίζουν τους
παραθεριστές: Κατά το στάδιο της ανάμνησης οι περισσότεροι άνθρωποι
τείνουν να εξιδανικεύουν τα θετικά στοιχεία των διακοπών τους και να
υποβαθμίζουν τα αρνητικά. Οι επιστήμονες αποκαλούν το φαινόμενο αυτό
ιδεατή μνήμη. Περιγράφει την αποσύνδεση των αναμνήσεων από τα
συνοδευτικά συναισθήματα και εξηγεί γιατί οι περισσότεροι θεωρούν τις
διακοπές ευχάριστες, ενώ ίσως δεν τις βίωσαν ως τέτοιες. Αργότερα,
παρατηρείται η τάση περιφραστικής περιγραφής τους: Αυτές ήταν οι
διακοπές που κόντεψα να πνιγώ ή τότε που γνώρισα τη σύζυγό μου. Το
συμπέρασμα σε κάθε περίπτωση είναι ότι η αναμονή και η ανάμνηση,
περισσότερο από τις ίδιες τις διακοπές, είναι τα ισχυρότερα αναλγητικά,
που μας ωθούν να σχεδιάζουμε τις επόμενες εξορμήσεις μας.
Κατά τη
διάρκεια των διακοπών πολλοί εργαζόμενοι, υπό την πίεση του να περάσουν
οπωσδήποτε ευχάριστα, επιτείνουν το άγχος τους, με αποτέλεσμα να μην
απολαμβάνουν τις μικρές στιγμές και να κοιτούν απελπισμένοι τις μέρες να
ξοδεύονται, χωρίς η πολυπόθητη ευχαρίστηση να επέρχεται. Οι
περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι οι μεγαλύτερες διακοπές δεν είναι και
οι καλύτερες. Αντίθετα, τα περισσότερα θετικά συναισθήματα αναδύονται
όταν έχουν σχεδιαστεί μικρές εξορμήσεις. Η εναλλαγή των στιγμών
χαλάρωσης στις βραχυπρόθεσμες διακοπές με την ολιγοήμερη επιστροφή στην
πραγματικότητα οξύνει την αντίθεση και οδηγεί τους ανθρώπους να εκτιμούν
περισσότερο τον ελεύθερό τους χρόνο.
Πολύ λίγοι καταφέρνουν να πετύχουν θεαματικές αλλαγές κατά την περίοδο των διακοπών, ενώ αντίθετα οι περισσότεροι μεταφέρουν αυτούσιες τις συνήθειες και το άγχος τους στη νέα τοποθεσία. Οι ψυχολογικές αυτές αποσκευές, ειδικά των εργασιομανών, οδηγούν σε εμμονές και ιδεοληψίες που αναστέλλουν την ηδονή: Ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες, που πανικοβάλλονται εάν δεν έχουν μεταφέρει όλη την οικοσκευή στις αποσκευές, που φρίττουν με την ιδέα πως δε θα είναι εφικτή η ευρυζωνική σύνδεση στο απόμερο μέρος που θα επισκεφθούν, που νιώθουν προδομένοι από το δίκτυο κινητής τηλεφωνίας και απογοητευμένοι από την έλλειψη καταστήματος καλλυντικών στο παραμεθόριο νησί, απλώς ψάχνουν μια πρόφαση να μείνουν σπίτι τους και να αντισταθούν μέχρις εσχάτων στην αλλαγή. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι άντρες απολαμβάνουν τις διακοπές λιγότερο σε σύγκριση με τις γυναίκες και θα ήταν προθυμότεροι να τις τερματίσουν και να επιστρέψουν στη δουλειά τους. Οι γυναίκες συνδέουν το ύψος των χρημάτων που ξοδεύουν για διακοπές με την προσμονή της ευχαρίστησης που θα αντλήσουν.
H κατάθλιψη αμέσως μετά τη λήξη των διακοπών συμβαίνει επειδή οι περισσότεροι δεν μπορούν να ενσωματώσουν τις νεοαποκτηθείσες από τις διακοπές εμπειρίες στην καθημερινότητά τους και μεμψιμοιρούν αναλογιζόμενοι αυτά που έχασαν. Οι Fritz και Sonnentag (2006) ανακάλυψαν ότι η διαρκής ενασχόληση με εργασιακά ζητήματα κατά τη διάρκεια των διακοπών μειώνει την ευχαρίστηση που προέρχεται από αυτές. Συγκεκριμένα, ο αναμενόμενος φόρτος εργασίας κατά την επιστροφή συσχετίζεται άμεσα με το άγχος και την ένταση.
Η σύγχρονη καταναλωτική εποχή έχει επιβάλει μία άνευ προηγουμένου τυποποίηση στο στυλ των διακοπών. Ο αστικός πληθυσμός, βομβαρδιζόμενος από τις διαφημίσεις και τα life style περιοδικά, προσπαθεί να προσαρμόσει τις διακοπές του στις επιταγές της κοσμικής ζωής και όχι στην προσωπικότητά του, με ολέθρια αποτελέσματα: τα πρότυπα βασίζονται στον άκρατο καταναλωτισμό και ευδαιμονισμό, ο οποίος απαιτεί ισχυρό οικονομικό υπόβαθρο.
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικούς τύπους παραθεριστών: τον οργανωτικό, ο οποίος αντλεί ευχαρίστηση από τον προσεχτικό σχεδιασμό των διακοπών και που προσπαθεί να προβλέψει κάθε πιθανή λεπτομέρεια, και τον αυθόρμητο-περιπετειώδη τύπο, που αρέσκεται να αντιμετωπίζει ακραίες και απρόβλεπτες καταστάσεις. Σε κάθε περίπτωση η σύγκρουση επέρχεται εάν αυτοί οι δύο τύποι αποφασίζουν να πάνε από κοινού διακοπές. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η έννοια των διακοπών δεν υπήρχε μέχρι τα πρόσφατα χρόνια στο συλλογικό υποσυνείδητο του λαού, αλλά επεβλήθη από τον αστικό τρόπο ζωής και τα Μ.Μ.Ε.. Στην πραγματικότητα, οι διακοπές πρέπει να κατανέμονται καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου και να μη συσχετίζονται με συγκεκριμένες τουριστικές περιοχές και modus vivendi. Το τελικό ζητούμενο είναι η ευτυχία και ειδικότερα η υποκειμενική αντίληψή της, η οποία δε συνδέεται αναγκαστικά με την αλλαγή του τρόπου ζωής.
Πολύ λίγοι καταφέρνουν να πετύχουν θεαματικές αλλαγές κατά την περίοδο των διακοπών, ενώ αντίθετα οι περισσότεροι μεταφέρουν αυτούσιες τις συνήθειες και το άγχος τους στη νέα τοποθεσία. Οι ψυχολογικές αυτές αποσκευές, ειδικά των εργασιομανών, οδηγούν σε εμμονές και ιδεοληψίες που αναστέλλουν την ηδονή: Ψυχαναγκαστικές προσωπικότητες, που πανικοβάλλονται εάν δεν έχουν μεταφέρει όλη την οικοσκευή στις αποσκευές, που φρίττουν με την ιδέα πως δε θα είναι εφικτή η ευρυζωνική σύνδεση στο απόμερο μέρος που θα επισκεφθούν, που νιώθουν προδομένοι από το δίκτυο κινητής τηλεφωνίας και απογοητευμένοι από την έλλειψη καταστήματος καλλυντικών στο παραμεθόριο νησί, απλώς ψάχνουν μια πρόφαση να μείνουν σπίτι τους και να αντισταθούν μέχρις εσχάτων στην αλλαγή. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι άντρες απολαμβάνουν τις διακοπές λιγότερο σε σύγκριση με τις γυναίκες και θα ήταν προθυμότεροι να τις τερματίσουν και να επιστρέψουν στη δουλειά τους. Οι γυναίκες συνδέουν το ύψος των χρημάτων που ξοδεύουν για διακοπές με την προσμονή της ευχαρίστησης που θα αντλήσουν.
H κατάθλιψη αμέσως μετά τη λήξη των διακοπών συμβαίνει επειδή οι περισσότεροι δεν μπορούν να ενσωματώσουν τις νεοαποκτηθείσες από τις διακοπές εμπειρίες στην καθημερινότητά τους και μεμψιμοιρούν αναλογιζόμενοι αυτά που έχασαν. Οι Fritz και Sonnentag (2006) ανακάλυψαν ότι η διαρκής ενασχόληση με εργασιακά ζητήματα κατά τη διάρκεια των διακοπών μειώνει την ευχαρίστηση που προέρχεται από αυτές. Συγκεκριμένα, ο αναμενόμενος φόρτος εργασίας κατά την επιστροφή συσχετίζεται άμεσα με το άγχος και την ένταση.
Η σύγχρονη καταναλωτική εποχή έχει επιβάλει μία άνευ προηγουμένου τυποποίηση στο στυλ των διακοπών. Ο αστικός πληθυσμός, βομβαρδιζόμενος από τις διαφημίσεις και τα life style περιοδικά, προσπαθεί να προσαρμόσει τις διακοπές του στις επιταγές της κοσμικής ζωής και όχι στην προσωπικότητά του, με ολέθρια αποτελέσματα: τα πρότυπα βασίζονται στον άκρατο καταναλωτισμό και ευδαιμονισμό, ο οποίος απαιτεί ισχυρό οικονομικό υπόβαθρο.
Μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικούς τύπους παραθεριστών: τον οργανωτικό, ο οποίος αντλεί ευχαρίστηση από τον προσεχτικό σχεδιασμό των διακοπών και που προσπαθεί να προβλέψει κάθε πιθανή λεπτομέρεια, και τον αυθόρμητο-περιπετειώδη τύπο, που αρέσκεται να αντιμετωπίζει ακραίες και απρόβλεπτες καταστάσεις. Σε κάθε περίπτωση η σύγκρουση επέρχεται εάν αυτοί οι δύο τύποι αποφασίζουν να πάνε από κοινού διακοπές. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η έννοια των διακοπών δεν υπήρχε μέχρι τα πρόσφατα χρόνια στο συλλογικό υποσυνείδητο του λαού, αλλά επεβλήθη από τον αστικό τρόπο ζωής και τα Μ.Μ.Ε.. Στην πραγματικότητα, οι διακοπές πρέπει να κατανέμονται καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου και να μη συσχετίζονται με συγκεκριμένες τουριστικές περιοχές και modus vivendi. Το τελικό ζητούμενο είναι η ευτυχία και ειδικότερα η υποκειμενική αντίληψή της, η οποία δε συνδέεται αναγκαστικά με την αλλαγή του τρόπου ζωής.
