Το Σύστημα –οδηγίες χρήσης και κατάχρησης

«they sentence me to 30 years of boredom, for trying to change the system from within”

                                        Leonard Cohen

(Αυτό είναι ένα ακόμα κείμενο που έχει πολύ περισσότερες ερωτήσεις και ελάχιστες –ή μάλλον καθόλου- απαντήσεις.)

 Όταν ήμουν είκοσι χρονών πήρα μέρος σε ένα τριμηνιαίο σεμινάριο για τη βιολογική γεωργία. Ήταν ένα από εκείνα τα επιδοτούμενα σεμινάρια που γίνονταν σε όλη τη χώρα μέσω ΚΕΚ και ο μόνος σκοπός τους ήταν η επιδότηση –ανέργων και ΚΕΚ.

Θυμάμαι έναν γεωπόνο που μας ρώτησε πόσοι από τους συμμετέχοντες είχαν χωράφια ή ενδιαφέρονταν να ασχοληθούν με τη γεωργία. Κανείς δεν σήκωσε το χέρι του. Όλοι είχαμε βρεθεί εκεί για να πάρουμε εκείνα τα τρία χιλιάρικα τη μέρα (δραχμές), αδιαφορώντας αν θα μπορούσε να βρισκόταν στη θέση μας κάποιος που στ’ αλήθεια θα έκανε κάτι με αυτές τις γνώσεις.

Αλλά και οι διδάσκοντες, πέρα από εκείνον τον ρομαντικό γεωπόνο που πολύ φάνηκε να απογοητεύεται, δεν είχαν έρθει για να διδάξουν, αλλά για να πάρουν εκείνα τα δεκαπέντε χιλιάρικα τη μέρα.

Ήταν από τις πιο μίζερες στιγμές της ζωής μου. Είκοσι νέοι, αλλά και γεροντότεροι, που κοιτούσαν βαριεστημένα έναν βαριεστημένο καθηγητή που ανοιγόκλεινε το στόμα μέχρι το διάλειμμα -και μετά πάλι μέχρι τη λήξη.

Μόνη φωτεινή στιγμή ήταν όταν ήρθε ένας καθηγητής από το πανεπιστήμιο της Πάτρας, ο οποίος δίδασκε εκεί Διαχείριση Ανθρώπινου Δυναμικού.

(Τώρα που το σκέφτομαι μπορεί να μπερδεύομαι, γιατί τρία χρόνια μετά έκανα άλλο ένα επιδοτούμενο σεμινάριο για τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Δεν είχε καμία διαφορά: Παρόμοιοι βαριεστημένοι μαθητές, παρόμοιοι βαριεστημένοι καθηγητές.)

Με εκείνον τον καθηγητή κάναμε πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις, κυρίως εγώ, αυτός και ένας πρόωρα χαμένος φίλος μου, ο Καρράς.

Κάποια στιγμή «μαλώναμε» για το πως μπορούμε να ανατρέψουμε το σύστημα. Ο καθηγητής μας έλεγε ότι αυτό δεν γίνεται, γιατί το σύστημα είναι ένας τοίχος, φτιαγμένος από εμάς τους ίδιους.

«Θα τον γκρεμίσουμε», του είχα πει.

«Δεν πέφτει», είχε απαντήσει με σιγουριά.

«Θα πηδήξουμε από πάνω του», του είχα πει.

«Είναι πανύψηλος, δε γίνεται», είχε απαντήσει.

«Θα βγάλουμε φτερά και θα πετάξουμε», του είχα πει.

Ο καθηγητής γέλασε και δεν απάντησε. Ο μόνος τρόπος να κατατροπώσεις το ρεαλισμό είναι η φαντασία.

 Εκείνη τη μέρα ξεκίνησα να γράφω το πρώτο μου μυθιστόρημα (το δεύτερο, αν υπολογίσουμε κι εκείνο που έγραφα στην έκτη δημοτικού, αλλά ποτέ δεν τελείωσα γιατί μετακομίσαμε και το τετράδιο μου χάθηκε).

Αυτό διαδραματίζεται σε ένα πρωτογονικό χωριό, το Πρίβτι, όπου Πρίβτι, στα σανσκριτικά σημαίνει: Η Γη, ο Κόσμος. Σε αυτό το χωριό κατοικεί η φυλή των Νάρας (Νάρας = Άνθρωποι), οι οποίοι πιστεύουν ότι είναι οι μοναδικοί άνθρωποι στον Κόσμο.

Μέρος της μυθολογίας των Νάρας είναι η Απαγόρευση. Αν κάποιος από αυτούς λείψει από το χωριό πάνω από 29 μέρες και νύχτες (ένα φεγγάρι), τότε το Πρίβτι και όλος ο κόσμος θα καταστραφεί.

Ένας νέος, ο Λίμπερ (και αν θυμάμαι καλά αυτό σημαίνει «Ελεύθερος») σπάει την Απαγόρευση και ταξιδεύει για 29 μέρες και νύχτες μέσα στο δάσος. Την εικοστή ένατη φτάνει μπροστά στο απόλυτο εμπόδιο: Έναν τοίχο-καθρέφτη, φτιαγμένο από άθραυστο υλικό.

Αυτός ο τοίχος μοιάζει να μην έχει αρχή και τέλος, ούτε δεξιά και αριστερά ούτε προς τα πάνω, αλλά έχει μια ελάχιστη καμπυλότητα. Έτσι ο Λίμπερ αντιλαμβάνεται ότι οι Νάρας είναι παγιδευμένοι μέσα σε αυτή τη γιγάντια φυλακή.

Γυρνάει πίσω για να ανακοινώσει το νέο στους Νάρας, αλλά εκείνοι δεν ενδιαφέρονται αν ζουν σε μια φυλακή, αφού εκεί μέσα έχουν όσα χρειάζονται.

Τελικά το Πρίβτι καταστρέφεται, όπως έλεγε και η Προφητεία της Απαγόρευσης, αλλά πως συμβαίνει αυτό ίσως να το διαβάσετε κάποτε, αν βρω το χρόνο να δακτυλογραφήσω αυτό το μυθιστόρημα, το οποίο είναι γραμμένο με τον παραδοσιακό στιλό –πολύ πριν αποκτήσω γραφομηχανή και δις πολύ πριν αποκτήσω υπολογιστή.

 Όταν ο νέος προσπαθεί να περάσει μέσα από τον καθρέφτη-τοίχο, αυτό που τον εμποδίζει να βγει είναι το είδωλο του, είναι ο εαυτός του. Γιατί, όπως πολύ σωστά είπε ο καθηγητής, το σύστημα είναι φτιαγμένο από εμάς. Δεν είναι κάποια μεταφυσική κατασκευή ή κάποια εξωγήινη κατασκευή.

Εμείς είμαστε το σύστημα.

Η ανθρωπότητα είναι παγιδευμένη σε μια γιγάντια φυλακή που ονομάζεται…Ανθρωπότητα.

«Πάντα ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται τον άνθρωπο. Κάποιες φορές συμβαίνει και το αντίστροφο», είχε πει ο Γούντι Άλεν, αλλά μέσα από τον αστεϊσμό φανερώνεται μια αλήθεια: Οι εκμεταλλευτές των ανθρώπων είναι άνθρωποι. Και όταν ανατραπούν τα πάντα πάλι κάποιοι άλλοι άνθρωποι θα βρεθούν να έχουν την εξουσία και εκείνοι θα εκμεταλλευτούν τους αδύναμους με τη σειρά τους.

 Οι μετανάστες και οι φτωχοί μπορούν να γίνουν οι χειρότεροι τύραννοι, μόλις πάψουν πια να είναι τα θύματα της τυραννίας. Αν θες να δοκιμάσεις έναν άνθρωπο δως του εξουσία. Τότε μόνο θα δείξει ποιος πραγματικά είναι.

Ας μην καθαγιάζουμε τους φτωχούς και αδύναμους. Οι βιαστές της Ινδίας (φαινόμενο πιο συχνό από την αγιότητα των γκουρού) και εκείνοι που λιθοβολούν τις μοιχαλίδες ή κάνουν κλειτοριδεκτομή στα κορίτσια, δεν είναι πλούσιοι. Αλλά έχουν εξουσία (μυική ή συστημική) πάνω στις γυναίκες.

 Και συνεχίζω να σκέφτομαι: Τι είναι το σύστημα; Είναι η κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε. Και αυτή η κοινωνία είναι άδικη, όχι γιατί εσύ δε θα πας διακοπές το καλοκαίρι, αλλά γιατί οι μισοί κάτοικοι του πλανήτη κάνουν δίαιτα και οι άλλοι μισοί πεθαίνουν από ασιτία.

Και γιατί ο κόσμος είναι άδικος και ποτέ δεν αλλάζει, Κεμάλ; Φταίει ο Θεός; Φταίει η Γη, ο πλανήτης μας; Ή μήπως φταίνε οι άνθρωποι;

«Οι πλούσιοι άνθρωποι», θα πεις και δε θα διαφωνήσω μαζί σου, γιατί γνωρίζω πολύ λίγα για να διαφωνήσω με οποιονδήποτε.

Αλλά θέλω να το σκεφτώ λίγο παραπάνω.

Οι «κατέχοντες» αντιπροσωπεύουν το 1% του ανθρώπινου πληθυσμού. Αυτοί είναι το σύστημα; Αυτοί είναι το άδικο; Και γιατί το 99% υποκύπτει στην αδικία; Δεν είναι θέμα δύναμης.

Πως το 1% ελέγχει τους υπόλοιπους; Ίσως (κάνω σκέψεις, εικοτολογώ πάντα) δίνοντας τους ένα μέρος (ρανίδες) από την εξουσία που κατέχουν, ένα μέρος (ψίχουλα) του πλούτου που κατέχουν και κυρίως, ναι, αυτό κυρίως, το όνειρο ότι κάποια μέρα αυτοί ή τα παιδιά τους θα καταφέρουν να γίνουν βεζύρηδες στη θέση του βεζύρη. Ο κόσμος θα συνεχίσει να είναι άδικος, αλλά εκείνοι θα πάρουν προαγωγή και θα βρεθούν ένα επίπεδο πιο ψηλά.

Το σύστημα δεν είναι καθόλου άσχημο αν δουλεύει για σένα.

 Μη βιάζεστε να εξοργιστείτε με τις εικοτολογίες μου, αλλά σκεφτείτε το ενδεχόμενο να βρεθείτε με μια μεγάλη περιουσία. Τότε θα συνεχίζατε να πιστεύετε ότι είναι άδικο κάποιοι να έχουν τα πάντα και άλλοι να πεθαίνουν χωρίς τα απαραίτητα;

Κάποιοι θα με βεβαιώσετε ότι θα συνεχίζατε να είστε αγνοί επαναστάτες, αλλά η ιστορία μας δείχνει ότι ήταν ελάχιστοι εκείνοι που μοίρασαν τα υπάρχοντα τους στους φτωχούς. Για να είμαι ειλικρινής δεν ξέρω κανέναν. (Ξέρω κάποιον, αλλά δε θα τον αναφέρω τώρα, για να μην εμπλακούμε σε ανεκδοτολογικές εξιστορήσεις).

 Για να αστειευτώ κι εγώ λιγάκι θα πω ότι όταν κάποιος άντρας λέει ότι το μέγεθος δεν έχει καμία σημασία, σημαίνει ότι έχει μικρό πέος. Όταν κάποιος ζητάει αναδιανομή του πλούτου τι μπορεί να είναι; Όχι πλούσιος σίγουρα.

Η ταξική συνείδηση εξαρτάται από την τάξη στην οποία ανήκει το υποκείμενο της. Και αν εκείνο αλλάξει τάξη τότε αλλάζει και η συνείδηση του;

 Πέρα από την ελπίδα της προαγωγής υπάρχει και άλλος ένας μοχλός πίεσης: Ο φόβος της πείνας. Αλλά ούτε κι αυτό δικαιολογεί τα αδικαιολόγητα, γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ούτως ή άλλως πεινάνε, αλλά δεν εξεγείρονται. Γιατί;

Ίσως ο νόμος της αδράνειας θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην ψυχολογία: Όπως είναι δύσκολο να αλλάξεις την ταχύτητα και την τροχιά ενός σώματος, έτσι είναι δύσκολο να αλλάξεις και τις πεποιθήσεις ή τη συμπεριφορά ενός ανθρώπου. Αν κάποιος έχει συνηθίσει να είναι υπόδουλος και να πεινάει θα συνεχίσει να το κάνει, ακόμα κι αν αυτό οδηγεί στο θάνατο του.

Πως, όμως, γίνονται οι επαναστάσεις; Γιατί επαναστάσεις έχουν γίνει -και αν αμφιβάλλετε ρωτήστε την Μαρία Αντουανέτα, τον Τσάρο Νικόλαο Β΄, τον Τζιάνγκ Κάισεκ.

Υπάρχει κάποιο κρίσιμο σημείο φτώχιας και αδικίας που αν ξεπεραστεί οι μάζες εξεγείρονται; Ή μήπως είναι κάποιοι ηγέτες που δημιουργούν τις κατάλληλες συνθήκες;

Και όταν η επανάσταση συμβαίνει και πετυχαίνει που οδηγεί; Στη Γαλλία οδήγησε στον Ναπολέοντα. Στη Ρωσία οδήγησε στον Στάλιν. Στην Κίνα είχαν τον Μάο και τελικά οδήγησε στο πιο ολοκληρωτικό καπιταλιστικό κράτος που έχει υπάρξει.

(Κάπου εδώ σκεφτόμουν να γράψω «συνεχίζεται», για να γίνει το κείμενο μου πιο συμβατό με τα διαδικτυακά γούστα. Αλλά δε θα το κάνω, γιατί θέλω να ολοκληρώσω τη σκέψη μου. Έτσι κι αλλιώς λίγοι είναι εκείνοι που διαβάζουν το Γελωτοποιό. Ας γίνουν λιγότεροι, αρκεί «να σώσω την ψυχή μου» -να το φχαριστηθώ, βρε αδελφέ.)

Υπήρχε, άραγε, στην ανθρώπινη ιστορία κάποια εποχή όπου ο άνθρωπος δεν εκμεταλλευόταν τον άνθρωπο; (και το αντίστροφο)

Το μόνο που μπορώ να σκεφτώ είναι οι πρωτόγονες κοινωνίες, όπου βεβαίως υπήρχε ιεραρχία (ακόμα και στα κοτέτσια υπάρχει ιεραρχία), αλλά η κοινοκτημοσύνη επιβαλλόταν ως ανάγκη: Αν δεν μοιραζόσουν και δεν συνεργαζόσουν, πολύ απλά… Θα πέθαινες.

Ο Λεβιστρός, ο οποίος είχε μελετήσει εμβριθώς τις «χαμένες» φυλές του Αμαζονίου, έκανε τη διάκριση ανάμεσα στις ψυχρές και τις θερμές κοινωνίες, παρομοιάζοντας ‘τες με ατμομηχανή. Στις ψυχρές κοινωνίες, τις πρωτόγονες, δεν παράγεται έργο, πολιτισμός. Στις θερμές, όπως η δική μας, η ατμομηχανή προχωράει –με μεγάλη ή μικρή ταχύτητα.

Αλλά μαντέψτε ποιο είναι το καύσιμο… Πολύ σωστά: Ο άνθρωπος!

Οι κοινωνικές ανισότητες, υποστηρίζει ο Λεβιστρός, θρέφουν τον πολιτισμό.

Και ποιος θα τολμήσει να πει ότι δεν χρειαζόμαστε τον πολιτισμό; Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τέχνη, θρησκεία, τεχνολογία και επιστήμη; Τίποτα παραπάνω από ζώο.

Άλλωστε στο οριακό σημείο που έχει φτάσει ο άνθρωπος μια σπασμωδική «επιστροφή στη φύση» και η απάρνηση των επιτευγμάτων του πολιτισμού θα οδηγήσει με βεβαιότητα στο μαρασμό –αν όχι στο ολοσχερή αφανισμό. Είμαστε πάρα πολλοί για να ζήσουμε πρωτογονικά.

Αλλά και αν συνεχίσουμε με τον ίδιο τρόπο, ρίχνοντας στην ατμομηχανή όλο και περισσότερο καύσιμο, πάλι θα οδηγηθούμε στον αφανισμό μας. Μέχρι το 2100 ο ανθρώπινος πληθυσμός θα έχει υπερδιπλασιαστεί και το μεγαλύτερο μέρος αυτού θα ζει σε αστικά κέντρα.

Η θερμή κοινωνία υπερθερμαίνεται και το βασικό στοίχημα είναι αν ο πολιτισμός θα προλάβει να παραγάγει έργο που θα αποσυμφορήσει την κατάσταση –πριν αυτοκαταστραφεί.

Ο Ισαάκ Ασίμοφ πίστευε ότι η μόνη σωτηρία για την ανθρωπότητα είναι η μετανάστευση σε άλλους πλανήτες, όπως αυτοί οι γεώμορφοι πλανήτες που ανακαλύπτονται καθημερινά να περιστρέφονται γύρω από μακρινά άστρα. Όμως με τα μέσα που διαθέτουμε ένα τέτοιο ταξίδι είναι ανέφικτο –και ίσως να παραμείνει τέτοιο.

Ονειροφαντασίες και ιστορίες για αγρίους. Όμως μόνο η φαντασία μπορεί να κατατροπώσει το ρεαλισμό.

Ο τοίχος που κτίσαμε, το σύστημα, δεν μπορεί να πέσει γιατί είναι παράγωγο της ανθρώπινης φύσης.

Να μεταλλαχτούμε δεν προλαβαίνουμε. Μια απλή μετάλλαξη χρειάζεται ένα εκατομμύριο χρόνια. Πιστεύετε ότι μπορεί να υπάρχει ανθρωπότητα το 1.002.013 μ.Χ. αν συνεχίσουμε στο ίδιο μονοπάτι;

Η λύση θα έρθει –αν προλάβουμε- από την επιστήμη. Γιατί μόνο αυτή εξελίσσεται το ίδιο γρήγορα με την καταστροφή που προκαλεί.

Η ανθρώπινη ηθική εξελίσσεται υπερβολικά αργά –σχεδόν καθόλου, αφού είναι συνδεδεμένη με τα μέρη εκείνα του εγκεφάλου που ευθύνονται για τα «κατώτερα» ένστικτά μας. Υπήρξαμε για πολύ περισσότερο καιρό ερπετά και τρωκτικά, πριν γίνουμε homo, πόσο μάλλον πριν γίνουμε sapiens.

Οι ανώτερες λειτουργίες του ανθρώπινου πνεύματος εδράζουν στο φλοιό του εγκεφάλου, ο οποίος φλοιός ξεκίνησε να σχηματίζεται πριν ένα εκατομμύριο χρόνια. Ο υπόλοιπος εγκέφαλος είναι αποτέλεσμα μιας εξέλιξης που μετριέται σε εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια.

Από αυτόν πηγάζουν τα τέσσερα Fs της συμπεριφοράς μας, κοινά σε όλα τα ζώα: Feeding, fleeing, fighting, fucking. Το πέμπτο f (το έχω ξαναπεί νομίζω) είναι αυτό που οδήγησε τον Αϊνστάιν στη θεωρία της σχετικότητας: Fantasy.

Και η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση –ρωτήστε και έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή αν δεν πιστεύετε το θείο Αλβέρτο. Ένας υπερ-υπολογιστής μπορεί να έχει αποθηκευμένα όλα τα λογοτεχνικά έργα της ανθρωπότητας. Αλλά δεν μπορεί να γράψει ούτε ένα ποίημα.

Ας τελειώσω αυτό το παραληρηματικό κείμενο με μια συναισθηματική αποτίμηση της κατάστασης.

Είμαι –κατά βάση- απαισιόδοξος άνθρωπος, με αναλαμπές μανιώδους αισιοδοξίας. Ως εκ τούτου νιώθω ότι οδηγούμαστε στον αφανισμό, ως ανθρωπότητα, αλλά ελπίζω ότι η λύση –η σωτηρία- θα είναι απρόοπτη και καταιγιστική. Θα είναι ένα «θαύμα», μάλλον επιστημονικό, που θα αλλάξει τη θεώρηση μας για τον εαυτό μας και για το σύμπαν που μας περιβάλλει.

Κάτι που θα κάνει τον άνθρωπο να πετάξει πάνω από τον τοίχο που μόνος του –εκών άκων- κατασκεύασε.

Σας ευχαριστώ για την υπομονή σας.

Share