90 χρόνια από την εγκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων στους Αμπελοκήπους (1923-2013)Λίγα λόγια για την ιστορία των Αμπελοκήπων
Οι Κήποι, οι σημερινοί Αμπελόκηποι, είναι γνωστοί από την αρχαιότητα και τους αναφέρουν αρχαίοι συγγραφείς. Στην περιοχή, που διασχιζόταν και διασχίζεται μέχρι σήμερα υπόγεια από το Αδριάνειο υδραγωγείο, υπήρχε ναός της Αφροδίτης. Βυζαντινές εκκλησίες, όπως οι άγιοι Πάντες, και άλλα στοιχεία και ευρήματα που αποκαλύφθηκαν σε σωστικές ανασκαφές, αποδεικνύουν τη συνεχή ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή κατά τη διάρκεια όλων των ιστορικών περιόδων.
Η ιστορία συνοικίας των Αμπελοκήπων, αυτής της πολυάνθρωπης συνοικίας της σύγχρονης Αθήνας, ξεπερνά τα 100 χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων πολλά πράγματα άλλαξαν και συνεχώς αλλάζουν στην περιοχή.
Τον 19ο αιώνα οι Αμπελόκηποι είναι μια εξοχική τοποθεσία της Αθήνας όπου κτίζονται βίλες πλουσίων, όπως η βίλα Θων στη συμβολή των λεωφόρων Κηφισίας και Αλεξάνδρας (η μικρή εκκλησία του Αγ. Νικολάου, που υπάρχει ακόμη, ήταν το παρεκκλήσι της βίλας Θων), η βίλα Ρικάκη που υπάρχει ακόμη μέσα στον κήπο του Ινστιτούτου Παστέρ κοντά στη συμβολή της οδού Τσόχα με τη Βασ. Σοφίας, η βίλα «Μαργαρίτα» στη συμβολή της Μεσογείων με τη Βασ. Σοφίας στη θέση της Εθνικής Τράπεζας κ.ά.
Στις αρχές του 20ου αιώνα μεγάλο μέρος της σημερινής κεντρικής περιοχής των Αμπελοκήπων εντάσσεται στο σχέδιο πόλεως και αρχίζει να ανοικοδομείται με μονοκατοικίες. Παράλληλα, σημαντικά δημόσια κτίρια κατασκευάζονται στους Αμπελοκήπους και στην ευρύτερη περιοχή, όπως οι φυλακές Αβέρωφ, στη θέση που σήμερα είναι ο Άρειος Πάγος, το Νοσοκομείο Παίδων κ.ά.
Οι μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 εγκαθίστανται στους Αμπελοκήπους
Αυτό που σημαδεύει την ιστορία των Αμπελοκήπων είναι η εγκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922. Μέρος των εκατοντάδων χιλιάδων μικρασιατών προσφύγων που γλίτωσαν από τις σφαγές και τις κακουχίες, φθάνουν με πλοία στο λιμάνι του Πειραιά από τον Σεπτέμβριο του 1922 μέχρι τους πρώτους μήνες του 1923 και εγκαθίστανται πρόχειρα σε σχολεία και σε άλλα δημόσια κτίρια, αλλά και στο ύπαιθρο. Οι Αμπελόκηποι γίνεται η συνοικία που δέχεται τον μεγαλύτερο αριθμό μικρασιατών προσφύγων στα όρια του σημερινού δήμου Αθηναίων.
Το 1923, κατασκευάζεται και κατοικείται στο Δημοτικό Κτήμα Αμπελοκήπων, πίσω από το σημερινό γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, ο συνοικισμός Κουντουριώτη, που ονομάστηκε έτσι προς τιμή του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας ναύαρχου Κουντουριώτη. Τα Κουντουριώτικα, όπως επικράτησε να λέγεται, είναι ένας από τους πρώτους οργανωμένους συνοικισμούς που κατασκευάστηκαν στη χώρα για τη στέγαση των μικρασιατών προσφύγων. Κατεδαφίστηκε μετά από 50 χρόνια και στη θέση του υπάρχουν σήμερα αδόμητοι χώροι και δημοτικοί χώροι άθλησης. Σώζεται μόνο το δημοτικό σχολείο που κατασκευάστηκε για τις ανάγκες των παιδιών του συνοικισμού και το βιοτεχνικό κτίριο που κατασκευάστηκε για να δουλέψουν σε αυτό γυναίκες του συνοικισμού.
Ο προσφυγικός συνοικισμός Κουντουριώτη πίσω από το γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας κατά τη δεκαετία του 1960 (από το βιβλίο «Αμπελόκηποι» του Ν. Παραδείση)
Πολλές άλλες περιοχές των Αμπελοκήπων στεγάζουν μόνιμα ή προσωρινά πρόσφυγες.
Παραγκουπόλεις προσφύγων δημιουργούνται τότε, κάτω από τις πιεστικές ανάγκες εξεύρεσης στέγης από τους πρόσφυγες, στη θέση που σήμερα είναι η Γενική Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, σε έκταση επί της Λεωφόρου Κηφισίας όπου σήμερα υπάρχει το εμπορικό κέντρο «Κόσμος», στις όχθες του Ιλισού ποταμού που αργότερα σκεπάστηκε και στη θέση του κατασκευάστηκε η οδός Μιχαλακοπούλου και αλλού.
Συγκροτήματα προσφυγικών πολυκατοικιών κατασκευάζονται κατά τη δεκαετία του ΄30 σε διάφορα σημεία των Αμπελοκήπων, όπως στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας απέναντι από το γήπεδο, στον περιφερειακό του Λυκαβηττού το συγκρότημα «Στέγη Πατρίδος», στη συμβολή της Πανόρμου με την Κηφισίας κ.ά.
Οι προσφυγικοί συνοικισμοί των Αμπελοκήπων στέγασαν την πρώτη και τη δεύτερη γενιά των προσφύγων, στέγασαν την προσπάθεια για επιβίωση και τους αγώνες των προσφύγων για καλύτερη ζωή. Σε αυτούς δημιουργήθηκαν Σύλλογοι αλληλεγγύης των κατοίκων των συνοικισμών, ανάδειξης και επίλυσης των προβλημάτων τους, όπως ο Σύλλογος Προσφύγων Συνοικισμού Κουντουριώτη, ο Σύλλογος Προσφύγων Κάδμου Αμπελοκήπων, ο Σύλλογος Προσφύγων Πολυγώνου κλπ. Από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους στους Αμπελοκήπους οι πρόσφυγες ίδρυσαν αθλητικούς συλλόγους, όπως την Άμυνα, το Πέρα Κλουμπ, τον Άρη στο συνοικισμό Νέα Ανατολή, την Αθλητική Ένωση Νέων Αμπελοκήπων στα Κουντουριώτικα κ.ά.
Μέχρι και σήμερα ζουν στις προσφυγικές πολυκατοικίες απόγονοι μικρασιατών προσφύγων.
Πολλοί δρόμοι της περιοχής έχουν ονόματα περιοχών ή πόλεων της Μικράς Ασίας όπως οι οδοί Λυκαονίας, Καισαρείας Πανόρμου κ.ά. Από την οδό Πανόρμου πήρε το όνομά του και ο σταθμός «Πανόρμου» του Αττικού Μετρό.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι Αμπελόκηποι αποκτούν τότε και το «προσφυγικό» νοσοκομείο, όπως ονομάστηκε το Ιπποκράτειο, στη Λεωφόρο Βασ. Σοφίας.
Μετά τη δεκαετία του 1960, εδώ και 50 χρόνια, οι Αμπελόκηποι ανοικοδομούνται με εντατικούς ρυθμούς. Αν και οι παραγκουπόλεις των προσφύγων έχουν δώσει τη θέση τους σε δημόσια και ιδιωτικά πολυώροφα κτίρια, στοιχεία της μαζικής εγκατάστασης των μικρασιατών προσφύγων στους Αμπελοκήπους, όπως τα συγκροτήματα των προσφυγικών πολυκατοικιών, διατηρούνται και σήμερα και αποτελούν χαρακτηριστικά τοπόσημα των Αμπελοκήπων και μνημεία της ιστορίας της Αθήνας και ολόκληρης της χώρας.
Το συγκρότημα των προσφυγικών πολυκατοικιών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας κηρύχθηκε, με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, ιστορικό διατηρητέο μνημείο επειδή, όπως αναφέρεται στην υπουργική απόφαση, «… αποτελούν κτίρια με ιδιαίτερη κοινωνική και ιστορική σημασία, άρρηκτα συνδεδεμένα με την αποκατάσταση και ένταξη των Μικρασιατών προσφύγων στον παραγωγικό και κοινωνικό ιστό της χώρας. Επίσης αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο κτιρίων κοινωνικής κατοικίας του Μοντέρνου Κινήματος (από τα ελάχιστα εναπομείναντα) ιδιαίτερα σημαντικών για τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής της μεσοπολεμικής περιόδου και της ιστορίας της εξέλιξης της πόλης των Αθηνών».
Ο Πολιτιστικός Περιβαλλοντικός Σύλλογος Κέντρου Αμπελοκήπων, μαζί με άλλους φορείς και συλλόγους, έχει συμβάλει στην έκδοση αυτής της υπουργικής απόφασης.
Σήμερα ο Σύλλογος, όπως και η Ένωση Σμυρναίων, η Ομοσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδας και άλλοι φορείς, επιδιώκει να αξιοποιηθούν τα τέσσαρα από τα οκτώ συγκροτήματα προσφυγικών πολυκατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας που ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο και ορισμένα ακόμη γειτονικά κτίσματα, για να στεγαστεί σε αυτά το Μουσείο του Ελληνισμού της Ανατολής. Την ίδρυση και τη λειτουργία ενός Κεντρικού Μουσείου του Ελληνισμού της Ανατολής επιδιώκουν εδώ και μισόν αιώνα οι προσφυγικές οργανώσεις. Η δημιουργία του Μουσείου του Ελληνισμού της Ανατολής στα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας μπορεί και πρέπει να ενταχθεί στην ανάπλαση της ευρύτερης περιοχής των Κουντουριώτικων, που προβλέπεται από το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας. Έτσι, εκτός των άλλων, η δημιουργία του Μουσείου θα συμβάλει αποφασιστικά στην αναβάθμιση της γύρω περιοχής και, ευρύτερα, ολόκληρης της συνοικίας των Αμπελοκήπων.
Το
εξαιρετικό γλυπτό του μικρασιατικής καταγωγής γλύπτη Βάσου Καπάνταη
«Μικρασιατική Μα» (Μητέρα) είναι το «σήμα κατατεθέν» της πρότασης για το
Μουσείο του Ελληνισμού της Ανατολής.
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
-Μανταίος
Πέτρος, «Ποδηλάτης με βατραχοπέδιλα». Έκδοση Οδυσσέα Αθήνα 1985. Σε
αυτό το βιβλίο ο Πέτρος Μανταίος ξαναζωντανεύει τη ζωή στα
Κουντουριώτικα, όπου ζούσε, κατά τη μεταπολεμική περίοδο.
-Παραδείσης Νικόλαος, «ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ», 3η Έκδοση επαυξημένη, Ε.Α.Μ.Ε. «Μικρός Ρωμηός», Αθήνα 2003.
-«Η
αττική γη υποδέχεται τους πρόσφυγες του ‘22» Έκδοση του Ιδρύματος της
Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Αθήνα
2006 (από όπου προέρχονται οι φωτογραφίες και εικόνες που συνοδεύουν το
κείμενο).
-«Μικρασιατικά Χρονικά» τόμος ΙΑ΄, Αθήναι 1964, Έκδοση Ενώσεως Σμυρναίων.
-Πρόταση για τη δημιουργία του Μουσείου του Ελληνισμού της ανατολής στις Προσφυγικές Πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, www.enosismyrneon.gr.
-Παπαθεοδώρου Φαίδων: «Το Μουσείο του Ελληνισμού της Ανατολής στα Προσφυγικά της Αλεξάνδρας»εισήγηση στο Συνέδριο του Δήμου Καισαριανής «Μικρασιατικός Ελληνισμός: Παρελθόν, Παρόν & Μέλλον» 14-15-16 Δεκεμβρίου 2012 www.mikrasiatis.gr
-Παπαθεοδώρου Φαίδων: «Το Μουσείο του Ελληνισμού της Ανατολής στα Προσφυγικά της Αλεξάνδρας»www.topontiki.gr /article/17910
Φ.Γ.Π.